قرارداد کنسرسیوم نفتی در کتب خارجی
کنسرسیوم نفتی ۱۹۵۴ و قراردادهای نفتی قبل از آن به عنوان عملکرد حکومت پهلوی در نوشته‌ها و کتب اندیشمندان و مورخین غربی ظهور پیدا کرده است. کتبی مانند «همه مردان شاه» نوشته استفن کینزر در سال ۲۰۰۳، «کودتا» نوشته یرواند آبراهامیان در سال ۲۰۱۳، «مقاومت شکننده» نوشته جان فوران در سال ۱۹۹۲، «بریتانیا و رضا شاه: غارت ایران» نوشته محمدقلی مجد در سال ۲۰۱۱، و «ایران مدرن» نوشته نیکی کدی در سال ۲۰۰۶، از جمله مواردی هستند که به این موضوع پرداخته و آن را مورد بررسی قرار داده‌اند. در ادامه برخی از جملات و نکاتی که این نویسندگان در کتاب‌های خود در این خصوص ذکر کرده‌اند، به طور خلاصه مرور می‌شود.
کتاب همه مردان شاه اثر استیون کینزر:
صفحه ۷۴
– پس از ۵۰ سال فعالیت شرکت نفت ایران و انگلیس (AIOC)، مردم ایران هنوز از ابتدایی‌ترین نیازها محروم بودند؛ در سال ۱۹۴۸، تنها ۹ میلیون پوند از سود نفت به ایران رسید، در حالی که ۲۸ میلیون پوند مالیات در بریتانیا پرداخت شد.
– پس از نیم قرن فعالیت AIOC، ایران حتی یک متخصص نفت هم نداشت و تنها به مهندسان خارجی وابسته بود. قرارداد کنسرسیوم ۱۳۳۳ این وابستگی را تداوم بخشید. در این راستا AIOC از آموزش متخصصان ایرانی خودداری می‌کرد تا وابستگی ایران به خارجی‌ها حفظ شود.
– شرکت AIOC تحت مدیریت سر ویلیام فریزر از پذیرش اصلاحات در قرارداد کنسرسیوم نفتی خودداری می‌کرد و همواره منافع مالی بریتانیا را در اولویت قرار می‌داد.
– AIOC با پرداخت رشوه به مقامات ایرانی، از جمله نخست‌وزیر، علی منصور، کنترل و تسلط خود را بر نفت ایران حفظ می‌کرد.
– پس از اینکه اسناد افشاشده دخالت AIOC در سیاست ایران را اثبات کردند، مردم ایران خواستار آن شدند که «خائنان را گلوله باران کنند».
– AIOC نفت ایران را با قیمت کمتر از بازار به نیروی دریایی سلطنتی بریتانیا می‌داد. دولت بریتانیا نفت را برای نیروی دریایی خود به صورت یارانه‌ای دریافت می‌کرد، در حالی که مردم ایران در فقر زندگی می‌کردند. وزیر خارجه بریتانیا ارنست بوین اذعان کرده بود که رفاه بریتانیا به نفت ایران وابسته است.
– ویلیام فریزر، رئیس AIOC، ضمن رد هرگونه سازش در پذیرش منافع ایران اعلام می‌کرد که رفاه بریتانیا به استثمار «ملت‌های تحت سلطه» وابسته است. در سال ۱۳۲۷، ایران تنها ۹ میلیون پوند از درآمد ۶۱ میلیون پوندی نفت را دریافت کرد.
– قرارداد سال ۱۳۳۳ تنها در ظاهر ملی‌سازی را حفظ کرد، در حالی که کنترل واقعی استخراج، قیمت‌گذاری و تولید نفت در اختیار کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های بریتانیایی، آمریکایی، شل و CFP فرانسه باقی ماند. ایران تنها یک و نیم دلار به ازای هر تن نفت دریافت می‌کرد، در حالی که سود کنسرسیوم از هر تن ۱۲.۵۶ دلار بود.
– مقامات بریتانیایی اذعان داشتند که نفت ایران برای حفظ «سطح زندگی» مردم بریتانیا حیاتی است.
All Shah’s men, Stephen Kinzer:
Page: 74
- After 50 years of AIOC operations, Iranians lacked basic necessities, with only 9 million pounds of oil profits reaching Iran in 1948 compared to 28 million paid in UK taxes.
- After 50 years of AIOC operations, Iran had no technical expertise and relied on foreign engineers. The 1954 agreement perpetuated this dependency.
- AIOC refused to train locals, keeping Iran dependent on foreign experts.
- AIOC refused reforms under Sir William Fraser, prioritizing UK profits.
- AIOC bribed Iranian officials, including Prime Minister Ali Mansur,tomaintaincontrol.
- Leaked documents proved AIOC’s interference in Iranian politics, prompting calls for traitors to be "riddled with bullets".
- British officials admitted Iran’s oil was critical to maintaining the UK’s "standard of living".
- AIOC supplied oil to the UK military at below-market rates.
- AIOC’s chairman, Sir William Fraser, rejected compromise, declaring British prosperity relied on exploiting "subject nations." Iran’s 1948 share of profits was just $9 million from $61 million in revenues.
- The British government received oil for the Royal Navy at below-market prices, while Iran’s population lived in poverty. Foreign Secretary Ernest Bevin admitted UK prosperity depended on Iranian oil.
- The 1954 agreement cemented anti-Western anger, fueling the 1979 Revolution.
- Nominal Nationalization, Foreign Control *Document: "All the Shah's Men"* The 1954 agreement preserved the "fiction of nationalization" by making Iran the nominal owner of its oil, while a Western consortium (BP, U.S. majors, Shell, and French CFP) retained control over extraction, pricing, and production. Iran received only $1.50 per ton of oil, while the consortium profited $12.56 per ton.
- Mossadegh exposed AIOC’s "sinister and inadmissible" subversion of Iranian democracy, including bribing officials and manipulating media to undermine nationalization efforts.Stephen Kinzer
کتاب «کودتا: ۱۹۵۳ نقش سیا و و ریشه‌های تأثیر پایدار آن بر روابط ایران و آمریکا» اثر یرواند آبراهامیان:
صفحه ۱۰
– عملیات «آژاکس» سیا تضمین کرد که کنسرسیوم نفتی جای ملی‌سازی نفت را بگیرد.
– مصدق اعلام می‌کرد که هدف ملی‌سازی نفت، پایان دادن به سلطه «شوم» خارجی است، اما کودتا ثمره همه تلاش‌های او را از بین برد.
– رسانه‌های بریتانیایی، پس از کودتا و تحمیل قرارداد کنسرسیوم، با بدنام‌کردن مصدق، اقدام به توجیه تلاش‌های خود در کودتا و همچنین سلطه کنسرسیوم کردند.
– براساس طرح تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد، سیا و MI۶ با پرداخت رشوه به مقامات، اصناف و روزنامه‌نگاران، دولت مصدق را تضعیف و کنسرسیوم را مشروع جلوه دادند.
– سازمان‌های سیا و ام‌آی۶ کودتا را برای بازگرداندن سلطه نفتی خود، و نه کمک به حفظ حاکمیت ایران، طراحی کردند.
– توافق کنسرسیوم ۱۹۵۴ اگرچه ظاهراً نفت ایران را ملی اعلام کرده بود، اما کنترل واقعی را به غرب سپرد و ایران تنها نقش «وصول‌کننده مالیات» را داشت، در حالی که قیمت‌گذاری و تولید و موارد مهم همگی در دست کنسرسیوم بود. بین سال‌های ۱۹۵۴ تا ۱۹۶۳، کنسرسیوم به‌ازای هر تن نفت ۱۲٫۵۶ دلار سود برد، اما سهم ایران تنها ۱٫۵۰ دلار بود.
– تسلط کنسرسیوم بر نفت ایران، این کشور را از تأثیرگذاری بر قیمت نفت و ایفای نقش در اوپک بازداشت و ارائه این امکان را تا دهه ۱۹۷۰ به تأخیر انداخت.
– مفاد پنهانی توافق کنسرسیوم ۱۹۵۴ سقفی برای تولید نفت ایران تعیین کرد تا از این طریق بتواند ثبات بازارهای غربی را حفظ کند.
TheCoup (ErvandAbrahamian):
Page10
- The CIA’s "Operation Ajax" ensured the consortium replaced nationalized oil.
- Nationalization aimed to end "sinister" foreign control, but the coup reversed progress.
- British media vilified Mossadegh to justify the coup and consortium.
- Harvard’s Iranian Oral History Project confirmed the CIA and MI6 bribed Iranian officials, guilds, and journalists to destabilize Mossadegh and legitimize the consortium.
- The 1954 agreement retained Western control, with Iran reduced to a "tax collector" while the consortium set prices and production.
- The CIA and MI6 orchestrated the coup to reinstate Western oil dominance, not Iranian sovereignty.
- Between 1954–1963, the consortium made $12.56/ton profit, while Iran received only $1.50/ton.
- The consortium’s control delayed Iran’s ability to influence oil prices until the 1970s.
The consortium’s secret agreements capped Iranian oil production to maintain Western market control.
- A secret clause in the 1954 agreement capped Iran’s oil production to maintain global prices, revealed only in the 1970s. This stifled Iran’s economic growth while enriching Western companies.ErvandAbrahamian
صفحه ۸۴:
– دولت بریتانیا مالک ۵۱٪ سهام شرکت نفت انگلیس و ایران (AIOC) بود و مستقیماً از بخش عمده‌ای از سود آن بهره می‌برد. طبق اعلام مقامات بریتانیا، بدون نفت ایران، «هیچ امیدی به دستیابی به سطح زندگی با رفاه مورد نظر در بریتانیا وجود نخواهد داشت».
– شرکت AIOC هرگونه درخواست اصلاحات در مفاد قرارداد از سوی ایران را رد می‌کرد، که نشانگر تسلط کامل آن و عدم تمایل نسبت به توجه به منافع ایران بود.
صفحه ۱۵۷:
– قرارداد کنسرسیوم ۱۹۵۴ در واقع کنترل تولید و قیمت‌گذاری نفت را همچنان در اختیار شرکت‌های غربی قرار داد. کارتل نفتی موسوم به «هفت خواهر»، پس از کودتا و بعد از انعقاد قرارداد کنسرسیوم، به‌راحتی نفت ایران را دوباره وارد سیستم جهانی کرد، در حالی که پیش‌تر نگرانی‌هایی درباره کمبود نفت، پس از اقدامات مصدق وجود داشت. همچنین دولت آمریکا خود قوانین ضد انحصار را زیر پا گذاشت تا شرکت‌های آمریکایی بتوانند در این کنسرسیوم شرکت کنند.
Page 84
- The British government owned 51% of Anglo-Iranian Oil Company shares, directly benefiting from a large portion of its profits.
- The British government relied heavily on Iranian oil, stating that without it, they would have "no hope of being able to achieve the standard of living at which we are aiming in Great Britain."
- The Anglo-Iranian Oil Company rejected appeals for reform, highlighting the British government's unwillingness to compromise.
Page 157
- The 1954 consortium agreement essentially kept control of oil production and pricing in the hands of Western companies.
- The "seven sisters" oil cartel easily reintegrated Iranian oil into the world system, despite initial concerns around a potential oil shortage after Mossadegh's actions.
- The US government waived antitrust laws to allow American companies participation in the consortium.ErvandAbrahamian
کتاب «مقاومت شکننده: تحلیل دگرگونی اجتماعی در ایران از ۱۵۰۰ تا انقلاب ۱۹۷۹» اثر جان فوران:
صفحه ۱۱۴:
– رژیم پهلوی به حق امتیاز نفتی وابسته بود و اقتصاد ایران را به «برده» کنسرسیوم‌های غربی تبدیل کرده بود.
– شاه منافع کنسرسیوم را بر توسعه ایران ترجیح می‌داد و تنها تحت فشار غرب سهم ایران را افزایش می‌داد.
– با وجود شعارهای استقلال‌طلبانه، شاه تولید نفت را به نفع بازارهای غربی افزایش داد.
– سود کنسرسیوم صرف تقویت رژیم استبدادی شاه می‌شد.
– بخش نفت از اقتصاد ایران جدا شده بود و سود آن نصیب سهام‌داران خارجی می‌شد، نه مردم ایران.
– پس از قرارداد ۱۳۳۳، درآمد نفتی ایران صرف خرید تسلیحات آمریکایی شد و این موضوع به شکل یک روند وابستگی درآمد. تا سال ۱۳۵۷، بانک‌های آمریکایی ۲.۲ میلیارد دلار از دارایی‌های ایران را در اختیار داشتند.
Fragile Resistance: Social Transformation In Iran From 1500 To The Revolution (John Foran):
Page 114
- The Pahlavi regime relied on oil royalties, making Iran’s economy a "slave" to Western consortiums.
- The Shah prioritized consortium profits over Iran’s development, raising Iran’s share only after Western pressure.
- The oil sector was "isolated" from Iran’s economy, benefiting foreign shareholders, not Iranians.
- Despite rhetoric, the Shah increased oil production to serve Western markets.
- The consortium’s profits funded the Shah’s authoritarian police state.
- Post-1954, Iran’s oil revenues funded massive U.S. arms sales, creating dependency. By 1978, U.S. banks held $2.2 billion in Iranian assets, tying the economy to Western interests.John Foran
صفحه ۱۵۸ و ۳۱۹:
– قرارداد ۱۹۵۴ با کنسرسیوم نفت، مالکیت ظاهری نفت را به ایران داد، اما در عمل ملی‌سازی تنها به صورت صوری باقی ماند.
– اگرچه در قرارداد، تقسیم سود به‌صورت ۵۰-۵۰ اعلام شد، اما تصمیمات کلیدی مانند میزان تولید و قیمت‌گذاری نفت همچنان در اختیار کنسرسیوم بود.
– کنسرسیوم سود بسیار بیشتری نسبت به ایران کسب می‌کرد؛ طبق یک برآورد، بین سال‌های ۱۹۵۴ تا ۱۹۶۳، کنسرسیوم از هر تن نفت ۱۲.۵۶ دلار سود دریافت می‌کرد، در حالی که سهم ایران تنها ۱.۵ دلار بود.
– توافقی محرمانه‌ای درباره سقف تولید و درآمدها در میان شرکت‌های سهیم در کنسرسیوم وجود داشت که تنها در دهه ۱۹۷۰ برای ایران افشا شد.
Page 158 & 319
- While the 1954 agreement established a 50-50 profit sharing (later increased), major decisions such as production levels and sale price remained in the hands of the consortium.
- The 1954 agreement with the oil consortium nominally made Iran the owner of its oil, preserving the fiction of nationalization.
- The consortium made significantly higher profits than Iran, with one estimate suggesting a profit of $12.56 per ton of oil for the consortium compared to $1.50 for Iran between 1954 and 1963.
- Between 1954–1963, the consortium made $12.56 profit per ton of oil, while Iran received only $1.50. The U.S. and UK retained 85% of consortium shares, ensuring economic dominance.
- A secret consortium accord limiting production and income was only revealed to Iran in the 1970s.John Foran
کتاب بریتانیا و رضا شاه اثر محمد قلی مجد چاپ شده توسط دانشگاه فلوریدا:
صفحه ۲۳
– بین سال‌های ۱۹۱۱ تا ۱۹۵۱، بریتانیا به طور سیستماتیک منابع نفتی ایران را غارت کرد و مبالغ هنگفتی را از آن خود ساخت.
– اسناد وزارت خزانه‌داری و وزارت خارجه آمریکا وسعت غارت منابع نفتی ایران توسط بریتانیا را آشکار می‌کنند.
– پس از غارت بریتانیا، رضا شاه نیز باقی‌مانده درآمدهای ناچیز نفت را تصاحب کرد.
صفحه ۲۶
– بریتانیا تلاش کرد با استقرار یک دیکتاتوری غیرنظامی در ایران، کنترل دائمی بر منابع کشور را به دست بگیرد.
صفحه ۲۳۹:
– قرارداد کنسرسیوم ۱۹۵۴ ادامه روند چپاول نفت ایران توسط بریتانیا پس از ۱۹۱۱ بود.
– «ملی‌سازی» نفت در واقع فقط یک نمایش حقوقی بود؛ کنترل عملیاتی همچنان در دست کنسرسیوم باقی ماند.
– رضا شاه شخصاً درآمدهای نفتی که باید صرف رفاه عمومی می‌شد را به نفع خود برداشت می‌کرد.
– امتیازنامه ۱۹۳۳ به AIOC اجازه می‌داد تا با دستکاری میزان ذخایر و سود حاصل، از پرداخت حق ایران طفره برود.
– سهم ۵۱ درصدی بریتانیا در AIOC باعث انتقال میلیاردها دلار از ایران به انگلستان شد.
Great Britain & Reza Shah (Mohammad Gholi Majd):
Page 23
- Between 1911 and 1951, Britain systematically looted Iran's oil resources, depriving it of vast sums of money.
- US Treasury and State Department records detail the extent of British plunder of Iranian oil.
- Even after the British theft, Reza Shah pilfered the remaining crumbs of Iran's oil wealth.
- Reza Shah colluded with Britain to steal Iran’s oil wealth, diverting even the meager royalties into his personal accounts while suppressing dissent.
Page 26
- The British attempted to gain permanent control over Persia and its resources by establishing a civilian dictatorship.
Page 239
- The 1954 agreement was a continuation of British theft of Iranian oil since 1911.
- Iran’s "nationalization" was a legal fiction; the consortium retained operational control.
- The Shah personally stole oil revenues meant for public welfare.
- The 1933 concession allowed AIOC to manipulate reserves and profits to avoid paying Iran.
- The UK’s 51% stake in AIOC siphoned billions from Iran.
- From 1911–1951, Britain’s AIOC deprived Iran of 90% of its oil revenues. A 1952 World Bank report detailed how Iran was "plundered" of $3 billion (adjusted for inflation) through rigged accounting.Mohammad Gholi Majd
کتاب «ایران مدرن: بررسی ریشه‌ها و پیامدهای انقلاب» اثر نیکی کدی:
صفحه ۱۳۷
– کنسرسیوم ۱۹۵۴ شامل انحصار شرکت‌های نفتی تحت عنوان «هفت خواهر» بود که با تبانی، قیمت نفت ایران را در کنترل خود داشتند.
– توافق‌های پنهانی کنسرسیوم تولید نفت ایران را محدود می‌کرد تا بازار غرب دچار اختلال نشود.
– دولت آمریکا قوانین ضدانحصار را نادیده می‌گرفت تا شرکت‌های آمریکایی به کنسرسیوم استثماری بپیوندند.
– وجود ساختار «اجاره‌ای» در توافق ۱۹۵۴ همانند امتیازات دوران استعمار بود و عملاً هیچگونه حاکمیت واقعی را برای ایران باقی نمی‌گذاشت.
– قرارداد کنسرسیوم به مدت ۴۰ سال (۱۳۷۳–۱۳۳۳) ایران را در وضعیت نیمه‌استعماری نگه می‌داشت. حتی در سال ۱۳۴۹، سهم ایران تنها به ۶۱٫۲۵٪ از سود رسید و شرایط همچنان از سوی شرکت‌های خارجی دیکته می‌شد.
– پنج شرکت آمریکایی از جمله استاندارد اویل، گلف و تکزاکو، ۴۰٪ سهام کنسرسیوم را در اختیار داشتند. کودتای ۱۳۳۲ با حمایت سیا زمینه این سلطه شرکتی را فراهم کرد.
صفحه ۱۵۷ و ۱۵۸
– ترکیب سهام‌داران در قرارداد ۱۹۵۴ شامل شرکت BP (۴۰٪)، شل (۱۴٪)، CFP فرانسه (۶٪) و پنج شرکت آمریکایی (استاندارد اویل نیوجرسی، استاندارد اویل کالیفرنیا، گلف، تکزاکو و موبیل) بود.
Modern Iran (Nikki Keddie):
Page 137
- The consortium included the "Seven Sisters," who colluded to suppress Iran’s oil prices.
- Secret consortium agreements capped Iranian oil output to protect Western markets.
- The U.S. waived antitrust laws to let American companies join the exploitative consortium.
- Iran’s "lease" structure under the 1954 agreement mirrored colonial-era concessions.
- The consortium’s 40-year lease (1954–94) locked Iran into a neocolonial arrangement. Even in 1970, Iran received only 61.25% of profits, while foreign firms dictated terms.
- Five U.S. companies (Standard Oil, Gulf, Texaco, etc.) held 40% of the consortium, ensuring American control. The CIA-backed 1953 coup paved the way for this corporate takeover.
Page 157 & 158
- The 1954 consortium agreement involved BP (40%), Royal Dutch Shell (14%), Compagnie Française des Pétroles (6%), and several American companies (Standard Oil of New Jersey, Standard Oil of California, Gulf Oil Corporation, Texas Oil Company, and Socony-Mobil).Nikki Keddie
منابع:
- 1. کتاب کتاب همه مردان شاه اثر استیون کینزر
- 2. کتاب «کودتا: ۱۹۵۳ نقش سیا و و ریشه‌های تأثیر پایدار آن بر روابط ایران و آمریکا» اثر یرواند آبراهامیان
- 3. کتاب «مقاومت شکننده: تحلیل دگرگونی اجتماعی در ایران از ۱۵۰۰ تا انقلاب ۱۹۷۹» اثر جان فوران
- 4. کتاب بریتانیا و رضا شاه اثر محمد قلی مجد چاپ شده توسط دانشگاه فلوریدا
- 5. کتاب «ایران مدرن: بررسی ریشه‌ها و پیامدهای انقلاب» اثر نیکی کدی