افشاگری از عملیات مخفی CIA در کودتای مرداد 1332
مقاله زیر با عنوان «اسرار تاریخ: گزارش ویژه اقدامات سیا در ایران؛ چگونه طرح یک کودتا موجب به هم ریختن ایران در 1953 ( و 1979) شد»، نوشته جیمز رایزن است که آوریل سال 2000 در نیویورک تایمز منتشر شد. نویسنده در این مقاله ضمن بیان دخالت‌ها و فعالیت‌های سیا در داخل ایران جهت سرنگونی دولت قانونی و بازگرداندن محمدرضاشاه، رفتار وی با غربی‌ها را مورد بحث قرار می‌دهد. نویسنده طبق اسناد سیا، اشاره می‌کند که شاه دیگر امیدی به بازگشت قدرت نداشته، اما جذابیت نفت و تمایل به مقابله با کمونیسم، سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا را بر نفوذ در ایران و تسخیر حکومت شاهنشاه و افسران عالی رتبه ارتش، متمرکز می‌کند.
نزدیک به پنج دهه، نقش آمریکا در کودتای نظامی که نخست‌وزیر منتخب ایران را سرنگون و شاه را به قدرت بازگرداند، در هاله‌ای از ابهام باقی مانده بود؛ موضوعی که در ایران محل بحث‌های مختلف و در ایالات متحده آمریکا با سکوتی سنگین روبه‌رو بود. تمامی عوامل دخیل در این عملیات یا بازنشسته شده‌اند و یا مرده‌اند، بی‌آنکه جزئیات مهم آن را فاش کنند؛ سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) نیز اعلام کرد که بخشی از اسناد مربوط به این عملیات که نخستین عملیات سرنگونی موفق یک دولت خارجی توسط این نهاد بود، در گذشته نابود شده‌اند.
- For nearly five decades, America's role in the military coup that ousted Iran's elected prime minister and returned the shah to power has been lost to history, the subject of fierce debate in Iran and stony silence in the United States. One by one, participants have retired or died without revealing key details, and the Central Intelligence Agency said a number of records of the operation -- its first successful overthrow of a foreign government -- had been destroyed.
James Risen
اما اکنون نسخه‌ای از تاریخچه محرمانه این کودتا به بیرون درز کرده و پرده از جزئیات درونی توطئه‌ای برمی‌دارد که زمینه‌ساز انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹ و نسل‌ها دشمنی با آمریکا از سوی یکی از قدرتمندترین کشورهای خاورمیانه شد. این سند، که همچنان محرمانه می‌باشد، نمایان‌گر نقش محوری مأموران اطلاعاتی بریتانیا در آغاز و همچنین در طراحی کودتا است و نشان می‌دهد که واشنگتن و لندن دارای منافع مشترکی در حفظ کنترل غرب بر نفت ایران بوده‌اند.
- But a copy of the agency's secret history of the 1953 coup has surfaced, revealing the inner workings of a plot that set the stage for the Islamic revolution in 1979, and for a generation of anti-American hatred in one of the Middle East's most powerful countries.
- The document, which remains classified, discloses the pivotal role British intelligence officials played in initiating and planning the coup, and it shows that Washington and London shared an interest in maintaining the West's control over Iranian oil.James Risen
این تاریخچه سری که توسط طراح اصلی کودتا در سیا نوشته شده و به دست روزنامه نیویورک تایمز رسیده، تصریح می‌کند که موفقیت عملیات تا حد زیادی بر اساس شانس بوده است. این سند نشان می‌دهد که سیا تقریباً با تحقیر کامل به فردی که قصد تقویت او را داشت، یعنی محمدرضا شاه پهلوی، می‌نگریسته و او را «بزدل و دو دل» می‌خواند. همچنین این گزارش، حاکی از نخستین تلاش نافرجام سیا برای ترغیب شاه به همکاری در کودتایی علیه خودش می‌باشد.
- The secret history, written by the C.I.A.'s chief coup planner and obtained by The New York Times, says the operation's success was mostly a matter of chance. The document shows that the agency had almost complete contempt for the man it was empowering, Shah Mohammed Reza Pahlevi, whom it derided as a vacillating coward. And it recounts, for the first time, the agency's tortured efforts to seduce and cajole the shah into taking part in his own coup.
James Risen
این عملیات با اسم رمز تی‌پی- ایجکس (TP-Ajax)، الگویی شد برای مجموعه‌ای از اقدامات مشابه سیا در دوران جنگ سرد با هدف سرنگونی حکومت‌ها و بی‌ثبات‌سازی کشورها؛ از جمله کودتای موفق در گواتمالا در سال ۱۹۵۴ و دخالت فاجعه‌بار در کوبا در سال 1961 که به خلیج خوک‌ها معروف است. این‌گونه عملیات‌ها، در موارد متعدد، منجر به دشمنی‌های طولانی‌مدت علیه ایالات متحده شد، همانند آنچه که در ایران رخ داد.
- The operation, code-named TP-Ajax, was the blueprint for a succession of C.I.A. plots to foment coups and destabilize governments during the cold war -- including the agency's successful coup in Guatemala in 1954 and the disastrous Cuban intervention known as the Bay of Pigs in 1961. In more than one instance, such operations led to the same kind of long-term animosity toward the United States that occurred in Iran.
James Risen
بنابر این گزارش سری، مأموران سیا که این کودتا را علیه ایران طراحی کرده بودند، مستقیماً با افسران سلطنت‌طلب ارتش ایران همکاری می‌کردند. آنها همچنین جانشین نخست‌وزیر را انتخاب کرده، و جمعی از نمایندگان را برای تقویت روحیه شاه فرستادند. ماموران سیا، بمب‌گذاری‌هایی را توسط افرادی که خود را عضو حزب توده جا می‌زدند ترتیب دادند، و به چاپ مقالات و کاریکاتور در مطبوعات پرداختند. براساس سند محرمانه سیا اما، شب سرنگونی نخست‌وزیر وقت، دکتر محمد مصدق، تقریباً هیچ‌چیز طبق برنامه دقیق و بی‌نقص آنها پیش نرفت. در واقع، مأموران سیا آماده فرار از ایران بودند، که ناگهان چند افسر ایرانی که توسط این سازمان جذب شده بودند، خودسرانه رهبری تظاهرات طرفداران شاه در تهران را به دست گرفتند و حکومت را تصرف کردند.
- The history says agency officers orchestrating the Iran coup worked directly with royalist Iranian military officers, handpicked the prime minister's replacement, sent a stream of envoys to bolster the shah's courage, directed a campaign of bombings by Iranians posing as members of the Communist Party, and planted articles and editorial cartoons in newspapers. - But on the night set for Prime Minister Mohammed Mossadegh's overthrow, almost nothing went according to the meticulously drawn plans, the secret history says. In fact, C.I.A. officials were poised to flee the country when several Iranian officers recruited by the agency, acting on their own, took command of a pro-shah demonstration in Tehran and seized the government.
James Risen
اسناد تاریخی سیا فاش کرده که دو روز پس از کودتا، سیا پنج میلیون دلار برای کمک به تثبیت دولت جدید در ایران ارسال کرده است. گرچه در همان ابتدا در فضای داخلی ایران، صحبت از نقش آمریکا در این کودتا به میان آمد و بعدها هم در خاطرات مأموران سیا و منابع دیگر به آن اشاره شد، اما بسیاری از جزئیات همچنان محرمانه باقی ماند. تاریخچه سری که به دست نیویورک تایمز رسیده، نخستین سند تفصیلی دولتی درباره این عملیات می‌باشد که به صورت عمومی منتشر شده است.
- Two days after the coup, the history discloses, agency officials funneled $5 million to Iran to help the government they had installed consolidate power. - The outlines of the American role in the coup were disclosed in Iran at the outset and later in the memoirs of C.I.A. officers and other published accounts. But many specifics have remained classified, and the secret history obtained by The New York Times is the first detailed government account of the coup to be made public.
James Risen
در واقع، سیا در آزادسازی اسناد مربوط به ایران کند عمل کرده است. دو رئیس پیشین این سازمان، رابرت گیتس و جیمز وولزی، وعده داده بودند که اسناد مربوط به عملیات‌های مخفی اولیه سیا از جمله کودتاها را از طبقه‌بندی خارج کنند. اما این سازمان سه سال پیش اعلام کرد که برخی از اسناد مربوطه در اوایل دهه ۱۹۶۰ نابود شده‌اند. سخنگوی سیا در روز جمعه (آوریل 2000) گفت که این سازمان علاوه بر تاریخچه موجود و گزارشی که بعداً تهیه شده، حدود ۱۰۰۰ صفحه سند مرتبط با کودتا را هم حفظ کرده است. وی افزود که اسناد نابودشده، شامل نسخه‌های تکراری و پرونده‌های کاری بودند.
- The C.I.A. has been slow to make available the Iran files. Two directors of central intelligence, Robert Gates and R. James Woolsey, vowed to declassify records of the agency's early covert actions, including the coup. But the agency said three years ago that a number of relevant documents had been destroyed in the early 1960's. - A C.I.A. spokesman said Friday that the agency had retained about 1,000 pages of documents related to the coup, besides the history and an internal account written later. He said the papers destroyed in the early 1960's were duplicates and working files.
James Risen
تاریخ‌نگار ارشد وزارت خارجه آمریکا نیز گفت که دفتر او هفت سال پیش نسخه‌ای از این تاریخچه را دریافت کرده اما هنوز تصمیمی برای خارج کردن آن از طبقه‌بندی اتخاذ نشده است. این تاریخچه، همراه با ارزیابی‌های عملیاتی برنامه‌ریزان کودتا، توسط یکی از مقامات پیشین که نسخه‌ای از آن را هم نزد خود نگه داشته بود، در اختیار نیویورک تایمز قرار گرفته است.
- The chief State Department historian said that his office received a copy of the history seven years ago but that no decision on declassifying it had yet been made. - The secret history, along with operational assessments written by coup planners, was provided to The Times by a former official who kept a copy.
James Risen
نویسنده این سند، دکتر دونالد ویلبر، کارشناس معماری ایرانی و یکی از طراحان اصلی عملیات بود که اعتقاد داشت مأموران مخفی باید از تاریخ درس بگیرند. او در کتاب خاطراتش که در سال ۱۹۸۶ منتشر کرد، و نسخه محدودتری درباره اتفاقات کودتا بود، نوشت که کودتای ایران با سایر عملیات‌های سیا تفاوت داشت. به گفته او، طراحان آمریکایی ناآرامی زیادی در ایران به وجود آوردند و به ایرانیان این امکان را دادند که بین امنیت و ثبات یا حمایت از شاه یکی را انتخاب کنند. او در این کتاب نوشته که در نهایت برکناری نخست‌وزیر، با حمایت مردمی قابل‌توجهی همراه شد.
- It was written in March 1954 by Dr. Donald N. Wilber, an expert in Persian architecture, who as one of the leading planners believed that covert operatives had much to learn from history. - In less expansive memoirs published in 1986, Dr. Wilber asserted that the Iran coup was different from later C.I.A. efforts. Its American planners, he said, had stirred up considerable unrest in Iran, giving Iranians a clear choice between instability and supporting the shah. The move to oust the prime minister, he wrote, thus gained substantial popular support.
James Risen
کتاب خاطرات دکتر ویلبر توسط سیا به شدت سانسور شده بود، اما به او اجازه داده شد تا به وجود مجموعه تاریخچه سری (نسخه کامل) نوشته خود اشاره کند. او در کتاب خاطراتش نوشته که: «اگر برنامه‌ریزان عملیات خلیج خوک‌ها این تاریخچه را خوانده بودند، اصلاً چنین عملیاتی اجرا نمی‌شد». او افزود: «گاه‌گاهی برای گروه‌های مختلف درون سازمان درباره این عملیات سخنرانی می‌کردم، و حالا در نگاه به گذشته، شاید عجیب به نظر برسد که چرا هیچ‌کسی از بخش کوبا در سیا، نه به این سخنرانی‌ها آمد و نه اسناد کودتا در ایران را خوانده است».
- Dr. Wilber's memoirs were heavily censored by the agency, but he was allowed to refer to the existence of his secret history. ''If this history had been read by the planners of the Bay of Pigs,'' he wrote, ''there would have been no such operation.'' - ''From time to time,'' he continued, ''I gave talks on the operation to various groups within the agency, and, in hindsight, one might wonder why no one from the Cuban desk ever came or read the history.''
James Risen
کودتا 28 مرداد نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران و همواره موجب تنش در روابط بین تهران و واشنگتن مایه بوده است. این رویداد قدرت شاه را تثبیت کرد، و او توانست به مدت ۲۶ سال دیگر با حمایت‌های تمام و کمال آمریکا به حکومت خود ادامه دهد. اما در سال ۱۹۷۹ توسط انقلابیون سرنگون شد. همان سال، معترضان به سفارت آمریکا حمله کردند، دیپلمات‌ها را گروگان گرفتند و اعلام کردند که «لانه جاسوسی» آمریکا را که دهه‌ها در امور ایران دخالت داشته، افشا کرده‌اند.
حکومت اسلامی تحت رهبری آیت‌الله روح‌الله خمینی، حملاتی علیه منافع آمریکا را عمدتاً به دلیل همین تاریخ طولانی حمایت واشنگتن از شاه ترتیب داد. حتی در دوره دولت‌های میانه‌روتر هم بسیاری از ایرانیان هنوز از نقش آمریکا در کودتا و حمایت آن از شاه آزرده خاطر و خشمگین هستند.
- The coup was a turning point in modern Iranian history and remains a persistent irritant in Tehran-Washington relations. It consolidated the power of the shah, who ruled with an iron hand for 26 more years in close contact with to the United States. He was toppled by militants in 1979. Later that year, marchers went to the American Embassy, took diplomats hostage and declared that they had unmasked a ''nest of spies'' who had been manipulating Iran for decades. - The Islamic government of Ayatollah Ruhollah Khomeini supported terrorist attacks against American interests largely because of the long American history of supporting the shah. Even under more moderate rulers, many Iranians still resent the United States' role in the coup and its support of the shah.
James Risen
مادلین آلبرایت، وزیر خارجه وقت آمریکا، در سخنرانی‌ای در ماه مارس (سال 2000)، بر نقش محوری کودتا را در روابط پرتنش دو کشور صحه گذاشت و سعی کرد بیش از مقامات دیگر آمریکایی در مقام عذرخواهی درآید. او گفت: «دولت آیزنهاور فکر می‌کرد اقداماتش به دلایل استراتژیک توجیه‌پذیر است. اما کودتا بی‌تردید عقب‌گردی در روند توسعه سیاسی ایران بود. و امروز به راحتی می‌توان درک کرد که چرا بسیاری از ایرانیان هنوز از این مداخله آمریکا در امور داخلی‌شان ناراضی هستند». گزارش محرمانه سیا، کاملا گویای برداشتی است که آلبرایت در سخنانش به آن اشاره کرد.
- Secretary of State Madeleine K. Albright, in an address in March, acknowledged the coup's pivotal role in the troubled relationship and came closer to apologizing than any American official ever has before. ''The Eisenhower administration believed its actions were justified for strategic reasons,'' she said. ''But the coup was clearly a setback for Iran's political development. And it is easy to see now why many Iranians continue to resent this intervention by America in their internal affairs.'' The history spells out the calculations to which Dr. Albright referred in her speech.
James Risen
در این سند آمده است که آغازگر طرح کودتا بریتانیا بود و این کار در سال ۱۹۵۲ انجام گرفت. دولت ترومن این طرح را رد کرد، اما آیزنهاور، کمی پس از آغاز دوره ریاست‌جمهوریش در سال ۱۹۵۳، آن را پذیرفت؛ دلیل اصلی او، نگرانی درباره موضوع نفت و کمونیسم بود. این سند خیلی شفاف همه چیز را عیان کرده و در جایی به صراحت می‌پذیرد که سازمان سیا آشکارا به متحدان بریتانیایی‌اش دروغ گفته است. دکتر ویلبر تندترین طعنه‌ها و انتقادها را نثار جاسوسان محلی سیا در ایران می‌کند و از «ناتوانی شناخته‌شده ایرانیان در برنامه‌ریزی یا اقدام به نحو منطقی و معقول» یاد می‌کند.
- Britain, it says, initiated the plot in 1952. The Truman administration rejected it, but President Eisenhower approved it shortly after taking office in 1953, because of fears about oil and Communism. - The document pulls few punches, acknowledging at one point that the agency baldly lied to its British allies. Dr. Wilber reserves his most withering asides for the agency's local allies, referring to ''the recognized incapacity of Iranians to plan or act in a thoroughly logical manner.''
James Risen
ریشه کودتا، تقابل بریتانیا با ملی‌گرایی نفت ایران
ریشه‌های کودتا به تقابل بریتانیا با ایران بازمی‌گردد، کشوری که پس از چندین دهه سلطه نیمه‌استعماری بریتانیا، در پی کسب استقلال بود. هدف اصلی، چاه‌های نفت ایران بود. بریتانیا در جنگ جهانی دوم ایران را اشغال کرد تا راه ارتباطی با اتحاد جماهیر شوروی را حفظ کرده و از افتادن نفت به دست نازی‌ها جلوگیری کند، و شاه وقت (رضاشاه) را که ازنظر آنها غیرقابل کنترل به نظر می‌رسید، از قدرت برکنار کرد. پس از جنگ، بریتانیا از طریق شرکت نفت ایران و انگلیس کنترل خود را بر منابع نفتی این کشور حفظ کرد.
The Roots, Britain Fights Oil Nationalism - The coup had its roots in a British showdown with Iran, restive under decades of near-colonial British domination. - The prize was Iran's oil fields. Britain occupied Iran in World War II to protect a supply route to its ally, the Soviet Union, and to prevent the oil from falling into the hands of the Nazis -- ousting the shah's father, whom it regarded as unmanageable. It retained control over Iran's oil after the war through the Anglo-Iranian Oil Company.
James Risen
در سال ۱۹۵۱، مجلس ایران به ملی‌سازی صنعت نفت رأی مثبت داد و دکتر محمد مصدق، وکیل تحصیل‌کرده اروپا و حامی اصلی این طرح، به عنوان نخست‌وزیر انتخاب شد. بریتانیا با تهدید و تحریم واکنش نشان داد. اما مصدق، مردی در دهه هفتاد زندگی‌اش که گاهی احساساتی و دچار نوسانات روحی می‌شد، از موضع خود عقب‌نشینی نکرد. طبق سند سری سیا، مأموران اطلاعاتی بریتانیا، طی دیدارهایی در نوامبر و دسامبر ۱۹۵۲، همتایان آمریکایی خود را با پیشنهاد طرح سرنگونی نخست‌وزیر سرسخت ایران شگفت‌زده کردند.
- In 1951, Iran's Parliament voted to nationalize the oil industry, and legislators backing the law elected its leading advocate, Dr. Mossadegh, as prime minister. - Britain responded with threats and sanctions. Dr. Mossadegh, a European-educated lawyer then in his early 70's, prone to tears and outbursts, refused to back down. In meetings in November and December 1952, the secret history says, British intelligence officials startled their American counterparts with a plan for a joint operation to oust the nettlesome prime minister.
James Risen
بنابر گزارش سیا، آمریکایی‌ها که «اصلاً قصد بحث درباره این موضوع را نداشتند»، پذیرفتند که آن را مورد بررسی قرار دهند. این طرح جذابیت‌هایی داشت. در واشنگتن، تفکرات ضدکمونیسم به اوج رسیده بود و مقامات نگران بودند ایران تحت تاثیر اتحاد شوروی، قرار گیرد و شوروی به نفوذی تاریخی در منطقه دست یابد. در مارس ۱۹۵۳، تحول غیرمنتظره‌ای باعث پیشروی طرح کودتا شد؛ ایستگاه سیا در تهران گزارش داد که یک ژنرال ایرانی با سفارت آمریکا تماس گرفته و آمادگی خود جهت همکاری در اجرای کودتای نظامی را اعلام نموده است.
- The Americans, who ''had not intended to discuss this question at all,'' agreed to study it, the secret history says. It had attractions. Anti-Communism had risen to a fever pitch in Washington, and officials were worried that Iran might fall under the sway of the Soviet Union, a historical presence there.
- In March 1953, an unexpected development pushed the plot forward: the C.I.A.'s Tehran station reported that an Iranian general had approached the American Embassy about supporting an army-led coup.
James Risen
دولت تازه‌کار آیزنهاور به این طرح علاقه‌مند شد. ائتلافی که مصدق را به قدرت رسانده بود، در حال فروپاشی بود و فعالیت‌های حزب کمونیست ایران، معروف به حزب توده نیز افزایش پیدا کرده بود. آلن دالس، رئیس وقت سیا، در ۴ آوریل یک میلیون دلار برای این منظور تصویب کرد که از آن «به هر شکلی که موجب سقوط مصدق شود» مورد استفاده قرار گیرد.
- The newly inaugurated Eisenhower administration was intrigued. The coalition that elected Dr. Mossadegh was splintering, and the Iranian Communist Party, the Tudeh, had become active. - Allen W. Dulles, the director of central intelligence, approved $1 million on April 4 to be used ''in any way that would bring about the fall of Mossadegh,'' the history says. >
James Risen
هدف آن بود که حکومتی روی کار بیاید که موافق توافق نفتی با شرایطی مناسب باشد، ایران را از لحاظ اقتصادی و مالی سر و سامان دهد، و با حزب کمونیست ایران که به نحوی خطرناک قدرتمند شده بود به شدت برخورد کند. چند روز بعد، مأموران سیا یک افسر ارشد به نام ژنرال فضل‌الله زاهدی را به عنوان رهبر احتمالی کودتا انتخاب کردند. نقشه‌شان متکی به نقش کلیدی شاه بود.
- ''The aim was to bring to power a government which would reach an equitable oil settlement, enabling Iran to become economically sound and financially solvent, and which would vigorously prosecute the dangerously strong Communist Party.'' - Within days agency officials identified a high-ranking officer, Gen. Fazlollah Zahedi, as the man to spearhead a coup. Their plan called for the shah to play a leading role.
James Risen
مطابق گزارش مقامات آمریکایی، ترکیب شاه و ژنرال زاهدی، با حمایت عوامل محلی سیا و منابع مالی، شانس خوبی برای سرنگونی مصدق داشتند، به ویژه اگر این ترکیب بتواند تجمعات بسیار بزرگی را در خیابان به راه بیاندازند و همزمان بخش قابل‌توجهی از نیروهای پادگان ارتش در تهران از اجرای دستورات مصدق سر باز زنند. اما گزارش سیا می‌گوید که طراح کودتا تردید داشتند که شاه بتواند چنین عملیات جسورانه‌ای را رهبری کند. خانواده او تنها ۳۲ سال پیش به قدرت رسیده بودند، که در آن زمان پدر قدر قدرتش هم با یک کودتا به سلطنت رسید. اما شاه جوان، بنا بر گزارش ماموران سیا، «اساساً مردد، و دچار تردیدها و ترس‌های مبهم» بود و اغلب با اعضای خانواده خود، از جمله اشرف، خواهر دوقلوی «پرنفوذ و نیرنگ‌بازش» اختلاف داشت.
- ''A shah-General Zahedi combination, supported by C.I.A. local assets and financial backing, would have a good chance of overthrowing Mossadegh,'' officials wrote, ''particularly if this combination should be able to get the largest mobs in the streets and if a sizable portion of the Tehran garrison refused to carry out Mossadegh's orders.''
- But according to the history, planners had doubts about whether the shah could carry out such a bold operation.
- His family had seized Iran's throne just 32 years earlier, when his powerful father led a coup of his own. But the young shah, agency officials wrote, was ''by nature a creature of indecision, beset by formless doubts and fears,'' often at odds with his family, including Princess Ashraf, his ''forceful and scheming twin sister.''James Risen
همچنین، شاه آن‌گونه که سیا در گزارش خود آورده، نوعی «ترس بیمارگونه» از توطئه‌های بریتانیایی‌ها داشت، که می‌توانست مانعی بر سر راه عملیات مشترک سیا و بریتانیا باشد. در ماه مه ۱۹۵۳، سیا دکتر ویلبر را به قبرس فرستاد تا با نورمن داربیشایر، رئیس شاخه ایران در سرویس اطلاعاتی بریتانیا، دیدار و برنامه‌ریزی اولیه برای کودتا انجام دهند. جلب اعتماد شاه یکی از مهم‌ترین موضوعات جلسه بود؛ براساس سندی درباره این دیدار، باید به شاه اطمینان می‌دادند که آمریکا و بریتانیا «مسئله نفت را در اولویت دوم قرار داده‌اند». در این جلسه، بحثی حساس مطرح شد: هویت مأموران کلیدی در ایران. بریتانیایی‌ها گفتند دو برادر به نام رشیدیان را جذب کرده‌اند. اما آمریکایی‌ها که به همتایان خود بی‌اعتماد بودند، درباره هویت بهترین «عوامل» خود در ایران دروغ گفتند.
- Also, the shah had what the C.I.A. termed a ''pathological fear'' of British intrigues, a potential obstacle to a joint operation. - In May 1953 the agency sent Dr. Wilber to Cyprus to meet Norman Darbyshire, chief of the Iran branch of British intelligence, to make initial coup plans. Assuaging the fears of the shah was high on their agenda; a document from the meeting said he was to be persuaded that the United States and Britain ''consider the oil question secondary.'' - The conversation at the meeting turned to a touchy subject, the identity of key agents inside Iran. The British said they had recruited two brothers named Rashidian. The Americans, the secret history discloses, did not trust the British and lied about the identity of their best ''assets'' inside Iran.
James Risen
مقام‌های سیا درباره کارآمدی نقشه طراحی‌شده در قبرس اختلاف نظر داشتند. ایستگاه تهران به مرکز هشدار داد که «شاه توانایی اقدام قاطع علیه مصدق را ندارد» و همچنین افزود ژنرال زاهدی، رهبر منصوب کودتا، «فاقد اراده، انرژی و برنامه‌های عملی مشخص» به نظر می‌رسد.
با وجود تردیدها، ایستگاه سیا در تهران اقدام به پخش «پروپاگاندای خاکستری» نمود؛ آنها نقاشی‌ها و کاریکاتورهایی ضدمصدق را در خیابان پخش می‌کردند و به انتشار مقالات توهین‌آمیز در مطبوعات پرداختند.
- C.I.A. officials were divided over whether the plan drawn up in Cyprus could work. The Tehran station warned headquarters that the ''the shah would not act decisively against Mossadegh.'' And it said General Zahedi, the man picked to lead the coup, ''appeared lacking in drive, energy and concrete plans.'' - Despite the doubts, the agency's Tehran station began disseminating ''gray propaganda,'' passing out anti-Mossadegh cartoons in the streets and planting unflattering articles in the local press.
James Risen
توزیع ثروت در ایران
طرح کودتا در جریان بود، هرچند شاه تمایلی به دخالت نداشت و آیزنهاور هنوز تأیید نهایی خود را اعلام نکرده بود. در اوایل ماه ژوئن، مأموران اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا بار دیگر، این بار در بیروت، گرد هم آمدند و جزئیات نهایی استراتژی را بررسی کردند. کمی بعد، کرمیت روزولت، رئیس بخش خاور نزدیک و آفریقای سیا و نوه تئودور روزولت، وارد تهران شد تا رهبری عملیات را به عهده بگیرد.
The Plotting, Trying to Persuade A Reluctant Shah
- The plot was under way, even though the shah was a reluctant warrior and Mr. Eisenhower had yet to give his final approval.
- In early June, American and British intelligence officials met again, this time in Beirut, and put the finishing touches on the strategy. Soon afterward, the chief of the C.I.A.'s Near East and Africa division, Kermit Roosevelt, a grandson of Theodore Roosevelt, arrived in Tehran to direct it.
James Risen
از همان ابتدا، شاه مشکلی جدی برای طرح بود. برنامه چنین بود که سیا ناآرامی‌های مردمی را تحریک کند و با نزدیک شدن کشور به هرج‌ومرج، شاه با صدور فرامین سلطنتی، دکتر مصدق را عزل و ژنرال زاهدی را به نخست‌وزیری منصوب نماید. طبق اسناد محرمانه، سازمان تلاش داشت چنان فشاری بر شاه وارد کند که امضای اسناد برایش آسان‌تر از رد کردن آنها باشد. برای همین، مقامات اطلاعاتی به خواهرش روی آوردند. در تاریخ ۱۱ ژوئیه، آیزنهاور بالاخره طرح کودتا را تأیید کرد. تقریباً در همان زمان، مأموران سیا و اطلاعات بریتانیا به ملاقات شاهدخت اشرف در ریویرا (ساحل جنوبی فرانسه) رفتند و او را قانع کردند که به ایران بازگردد و برادرش را وادار کند تا مطابق طرح عمل کند.
- The shah was a problem from the start. The plan called for him to stand fast as the C.I.A. stirred up popular unrest and then, as the country lurched toward chaos, to issue royal decrees dismissing Dr. Mossadegh and appointing General Zahedi prime minister. - The agency sought to ''produce such pressure on the shah that it would be easier for him to sign the papers required of him than it would be to refuse,'' the secret history states. Officials turned to his sister for help. - On July 11, President Eisenhower finally signed off on the plan. At about the same time, C.I.A. and British intelligence officers visited Princess Ashraf on the French Riviera and persuaded her to return to Iran and tell her brother to follow the script.
James Risen
بازگشت شاهدخت منفور و نامحبوب، موجی از اعتراضات از سوی طرفداران مصدق را به راه انداخت. شاه از بازگشت او بدون اجازه‌اش بسیار عصبانی شد و ابتدا از دیدار با او امتناع کرد. اما یکی از اعضای دربار که طبق اسناد محرمانه از مأموران بریتانیا بود، در ۲۹ ژوئیه دیداری بین آن دو ترتیب داد.
اسناد سیا چیزی درباره دیدارشان و اینکه بین آنها چه گذشته نیاورده، اما شاهدخت به برادرش اطلاع داد که سیا از کمک‌های ژنرال نورمن شوارتسکف در این کودتا بهره می‌برد. ژنرال شوارتسکف که پدر فرمانده جنگ خلیج فارس است، یک دهه پیش، در مقام فرمانده هیئت نظامی آمریکا در ایران، با شاه روابط دوستانه‌ای برقرار کرده بود و به سیا گفته بود «اطمینان دارد که می‌تواند قول همکاری‌های لازم را از شاه بگیرد».
بریتانیایی‌ها نیز برای جلب اعتماد شاه تلاش کردند. مأمور بریتانیا، اسدالله رشیدیان، در اواخر ژوئیه نزد شاه رفت و از او خواست عبارتی را انتخاب کند تا بی‌بی‌سی آن را در برنامه فارسی خود در زمان معین پخش کند، تا شاه بداند که رشیدیان واقعاً نماینده بریتانیاست.
- The return of the unpopular princess unleashed a storm of protest from pro-Mossadegh forces. The shah was furious that she had come back without his approval and refused at first to see her. But a palace staff member -- another British agent, according to the secret history -- gained Ashraf access on July 29. - The history does not reveal what the siblings said to each other. But the princess gave her brother the news that C.I.A. officials had enlisted Gen. H. Norman Schwarzkopf in the coup campaign. General Schwarzkopf, the father of the Persian Gulf war commander, had befriended the shah a decade earlier while leading the United States military mission to Iran, and he told the agency ''he was sure he could get the required cooperation.'' - The British, too, sought to sway the shah and assure him their agents spoke for London. A British agent, Asadollah Rashidian, approached him in late July and invited him to select a phrase that would then be broadcast at prearranged times on the BBC's Persian-language program -- as proof that Mr. Rashidian spoke for the British.
James Risen
این اقدام تأثیر چندانی نداشت. شاه در تاریخ ۳۰ و ۳۱ ژوئیه به رشیدیان گفت که پخش را شنیده، اما «درخواست زمان بیشتر برای بررسی اوضاع» کرد. در اوایل ماه اوت، سیا فشار را افزایش داد. مأموران ایرانی سیا که خود را کمونیست جا می‌زدند، رهبران مذهبی را تهدید به «مجازات وحشیانه در صورت مخالفت با مصدق» می‌کردند تا احساسات ضدکمونیستی در جامعه دینی ایران را تحریک کنند. همچنین طبق اسناد محرمانه سیا، مأموران این سازمان با معرفی خود به عنوان کمونیست، اقدام به بمب‌گذاری در خانه یکی از شخصیت‌های مذهبی نمودند. مشخص نشده که آیا در این حمله کسی آسیب دیده است یا نه.
- The exercise did not seem to have much effect. The shah told Mr. Rashidian on July 30 and 31 that he had heard the broadcast, but ''requested time to assess the situation.'' - In early August, the C.I.A. stepped up the pressure. Iranian operatives pretending to be Communists threatened Muslim leaders with ''savage punishment if they opposed Mossadegh,'' seeking to stir anti-Communist sentiment in the religious community. - In addition, the secret history says, the house of at least one prominent Muslim was bombed by C.I.A. agents posing as Communists. It does not say whether anyone was hurt in this attack.
James Risen
در گزارش سری سیا آمده که «پس از این دیدار، جلسات بیشتری برگزار شد؛ تعدای بین روزولت و شاه، و تعدادی هم میان رشیدیان و شاه؛ جلساتی که هدفش ایجاد فشار بی‌امان برای شکستن تردید و دودلی شاه بود».
در همین زمان، دکتر مصدق متوجه وجود یک توطئه شد و برای تحکیم قدرت خود، پیشنهاد برگزاری همه‌پرسی برای انحلال مجلس را داد. نتایج همه‌پرسی ۴ اوت به وضوح دستکاری شده بود؛ همان روز نیویورک‌تایمز گزارش داد که مصدق با ۹۹.۹ درصد آرا پیروز شده است. این موضوع به کودتاگران کمک کرد تا با پشتیبانی رسانه‌های مخالف، او را به شدت مورد حمله قرار دهند.
- The agency was also intensifying its propaganda campaign. A leading newspaper owner was granted a personal loan of about $45,000, ''in the belief that this would make his organ amenable to our purposes.'' - But the shah remained intransigent. In an Aug. 1 meeting with General Schwarzkopf, he refused to sign the C.I.A.-written decrees firing Mr. Mossadegh and appointing General Zahedi. He said he doubted that the army would support him in a showdown. - During the meeting, the document says, the shah was so convinced that the palace was bugged that he ''led the general into the grand ballroom, pulled a small table to its exact center'' and got onto it to talk, insisting that the general do the same. - ''This meeting was to be followed by a series of additional ones, some between Roosevelt and the shah and some between Rashidian and the shah, in which relentless pressure was exerted in frustrating attempts to overcome an entrenched attitude of vacillation and indecision,'' the history states. - Dr. Mossadegh had by now figured out that there was a plot against him. He moved to consolidate power by calling for a national referendum to dissolve Parliament. - The results of the Aug. 4 referendum were clearly rigged in his favor; The New York Times reported the same day that the prime minister had won 99.9 percent of the vote. This only helped the plotters, providing ''an issue on which Mossadegh could be relentlessly attacked'' by the agency-backed opposition press.
James Risen
با این حال، شاه باز هم علیه مصدق اقدام نکرد. مطابق اسناد محرمانه سیا، در ۳ اوت «کرمیت روزولت جلسه‌ای طولانی و بی‌نتیجه با شاه داشت. شاه گفت که اهل ماجراجویی نیست و نمی‌تواند چنین ریسکی را بپذیرد».
روزولت توضیح داد که راه دیگری برای تغییر دولت وجود ندارد و حالا دیگر همه چیز به مصدق و نیروی مردمی‌اش از یک سو، و شاه و ارتشی که هنوز با اوست اما ممکن است از دست برود، بستگی دارد. روزولت به شاه هشدار داد که اگر اقدامی نکند، ایران یا کمونیست خواهد شد یا به سرنوشتی مانند کره دچار می‌شود.
- But the shah still wouldn't move against Dr. Mossadegh. - ''On Aug. 3rd,'' the secret history says, ''Roosevelt had a long and inconclusive session with the shah,'' who ''stated that he was not an adventurer, and hence, could not take the chances of one. - ''Roosevelt pointed out that there was no other way by which the government could be changed and the test was now between Mossadegh and his force and the shah and the army, which was still with him, but which would soon slip away.'' - Mr. Roosevelt told the shah ''that failure to act could lead only to a Communist Iran or to a second Korea.''
James Risen
شاه که هنوز مردد بود، از روزولت خواست که نظر شخص آیزنهاور را در این مورد جویا شود. در اسناد آمده که: خیلی تصادفی و در کمال خوش‌شانسی، «رئیس‌جمهور در جریان سخنرانی خود در کنوانسیون فرمانداران در سیاتل، به طور ناگهانی از متن سخنرانی خود فاصله گرفت و به طور ضمنی اعلام کرد که آمریکا در صورت پیوستن ایران به پرده آهنین بی‌تفاوت نخواهد ماند».
در ۱۰ اوت، شاه بالاخره پذیرفت تا با ژنرال زاهدی و چند افسر ارتش مرتبط با کودتا ملاقات کند، اما هنوز از امضای فرمان‌ها سر باز می‌زد. سیا در این زمان رشیدیان را فرستاد تا به شاه بگوید که روزولت «اگر ظرف چند روز آینده اقدامی نکند، با سرخوردگی کامل ایران را ترک خواهد کرد».
- Still haunted by doubts, the shah asked Mr. Roosevelt if President Eisenhower could tell him what to do.
- ''By complete coincidence and great good fortune,'' the secret history says, ''the president, while addressing the governors' convention in Seattle on 4 August, deviated from his script to state by implication that the United States would not sit by idly and see Iran fall behind the Iron Curtain.''
- By Aug. 10, the shah had finally agreed to see General Zahedi and a few army officers involved in the plot, but still refused to sign the decrees. The C.I.A. then sent Mr. Rashidian to say Mr. Roosevelt ''would leave in complete disgust unless the shah took action within a few days.''
James Risen
کودتا، چند روز اول فاجعه‌بار به نظر می‌رسید
کودتا شب ۱۵ اوت آغاز شد، اما بلافاصله با پرحرفی‌های یکی از افسران ارتش ایران که در نهایت صحبت‌هایش به گوش دکتر مصدق رسید، لو رفت.
طبق روایت تاریخچه محرمانه سیا، «این عملیات احتمالا با وجود این هشدار اولیه باز هم می‌توانست موفق شود، در صورتی که اکثر عوامل آن در لحظات حیاتی بی‌کفایت یا مردد نمی‌بودند».
رئیس ستاد دکتر مصدق، سرتیپ تقی ریاحی، چند ساعت پیش از آغاز کودتا از آن مطلع شد و معاون خود را به پادگان گارد شاهنشاهی فرستاد.
بر اساس این گزارش، همان لحظه که نیروهای طرفدار شاه در سطح شهر در حال بازداشت مقام‌های ارشد بودند، معاون ریاحی هم در پادگان بازداشت شد. خطوط تلفن میان ارتش و دفاتر دولتی قطع و مرکز تلفن اشغال شد. اما به طرز عجیبی تلفن‌ها همچنان کار می‌کردند، و این مزیتی کلیدی برای نیروهای وفادار به دکتر مصدق بود. سرتیپ ریاحی نیز از دست واحدهای طرفدار شاه گریخت و فرماندهان را به حمایت از نخست‌وزیر فراخواند. سربازانی که برای بازداشت دکتر مصدق به خانه‌اش فرستاده شده بودند، خودشان دستگیر شدند. بالاترین مقام نظامی که با سرلشکر زاهدی همکاری داشت، وقتی تانک‌ها و نیروهای وفادار به دولت را در ستاد ارتش دید، فرار کرد.
- The deputy was arrested there, according to the history, just as pro-shah soldiers were fanning out across the city arresting other senior officials. Telephone lines between army and government offices were cut, and the telephone exchange was occupied. - But phones inexplicably continued to function, which gave Dr. Mossadegh's forces a key advantage. General Riahi also eluded the pro-shah units, rallying commanders to the prime minister's side. - Pro-shah soldiers sent to arrest Dr. Mossadegh at his home were instead captured. The top military officer working with General Zahedi fled when he saw tanks and loyal government soldiers at army headquarters.
James Risen
صبح روز بعد، طبق گزارش، رادیو تهران اعلام کرد که کودتا علیه دولت شکست خورده و دکتر مصدق تلاش کرد کنترل خود بر ارتش و مراکز کلیدی را تقویت کند. افسران سیا در سفارت در بی‌خبری کامل بودند؛ در متن تاریخچه آمده است که آنها «هیچ راهی برای اطلاع از آنچه می‌گذرد نداشتند». کرمیت روزولت سفارت را ترک کرد و سرلشکر زاهدی را که در شمال تهران پنهان شده بود، پیدا کرد.
به طرز شگفت‌انگیزی، زاهدی هنوز از این عملیات ناامید نشده بود. آن دو توافق کردند که اگر بتوانند مردم را قانع کنند که زاهدی نخست‌وزیر قانونی است، اجرای کودتا هنوز احتمال دارد. مطابق گزارش سیا، برای این هدف، کودتاچیان باید خبر امضای دو فرمان از سوی شاه را منتشر می‌کردند.
- The next morning, the history states, the Tehran radio announced that a coup against the government had failed, and Dr. Mossadegh scrambled to strengthen his hold on the army and key installations. C.I.A. officers inside the embassy were flying blind; the history says they had ''no way of knowing what was happening.'' - Mr. Roosevelt left the embassy and tracked down General Zahedi, who was in hiding north of Tehran. Surprisingly, the general was not ready to abandon the operation. The coup, the two men agreed, could still work, provided they could persuade the public that General Zahedi was the lawful prime minister. - To accomplish this, the history discloses, the coup plotters had to get out the news that the shah had signed the two decrees.
James Risen
ایستگاه سیا در تهران پیامی به خبرگزاری آسوشیتدپرس در نیویورک فرستاد و اعلام کرد: «گزارش‌های غیررسمی حاکی از آن است که رهبران کودتا دو فرمان از شاه در دست دارند: یکی برای برکناری مصدق و دیگری برای انتصاب سرلشکر زاهدی به جای او». طبق گزارش محرمانه، سیا و عواملش همچنین ترتیبی دادند که این فرمان‌ها در برخی از روزنامه‌های تهران منتشر شود. اما این تلاش‌های تبلیغاتی خیلی زود با مشکل مواجه شد. بسیاری از عوامل ایرانی سیا یا بازداشت شده بودند یا در حال فرار بودند. آن بعدازظهر، مأموران سیا بیانیه‌ای از طرف زاهدی تهیه کردند که امیدوار بودند آن را در سطح عمومی پخش کنند، اما هیچ چاپخانه‌ای پیدا نکردند که از چشم نیروهای وفادار به نخست‌وزیر دور مانده باشد.
- The C.I.A. station in Tehran sent a message to The Associated Press in New York, asserting that ''unofficial reports are current to the effect that leaders of the plot are armed with two decrees of the shah, one dismissing Mossadegh and the other appointing General Zahedi to replace him.'' - The C.I.A. and its agents also arranged for the decrees to be mentioned in some Tehran papers, the history says. - The propaganda initiative quickly bogged down. Many of the C.I.A.'s Iranian agents were under arrest or on the run. That afternoon, agency operatives prepared a statement from General Zahedi that they hoped to distribute publicly. But they could not find a printing press that was not being watched by forces loyal to the prime minister.
James Risen
در روز ۱۶ اوت، ضربه‌ای تقریباً مهلک بر امید به احیای عملیات وارد شد؛ زمانی که معلوم شد شاه به بغداد گریخته است. مرکز فرماندهی سیا به تهران پیام داد و از روزولت، رئیس ایستگاه، خواست فوراً از کشور برود. اما او موافق نبود و اصرار داشت که هنوز «اندکی احتمال موفقیت باقی مانده»، به شرط آنکه شاه از رادیو بغداد سخنرانی نماید و زاهدی نیز موضعی تهاجمی اتخاذ کند. اولین نشانه تغییر وضعیت با گزارش‌هایی از برخورد سربازان ایرانی با گروه‌های توده‌ای و کمونیست پدیدار شد. آنها این گروه‌ها را متفرق کرده، کتک زدند و وادارشان کردند شعار حمایت از شاه سر دهند. در تاریخچه محرمانه سیا آمده: «ایستگاه همچنان احساس می‌کرد که پروژه هنوز کاملاً از بین نرفته است».
- On Aug. 16, prospects of reviving the operation were dealt a seemingly a fatal blow when it was learned that the shah had bolted to Baghdad. C.I.A. headquarters cabled Tehran urging Mr. Roosevelt, the station chief, to leave immediately. - He did not agree, insisting that there was still ''a slight remaining chance of success,'' if the shah would broadcast an address on the Baghdad radio and General Zahedi took an aggressive stand. - The first sign that the tide might turn came with reports that Iranian soldiers had broken up Tudeh, or Communist, groups, beating them and making them chant their support for the shah. ''The station continued to feel that the project was not quite dead,'' the secret history recounts.
James Risen
در همین حال، دکتر مصدق دچار افراط شد و با انحلال مجلس، ناخواسته در زمین سیا بازی کرد. صبح روز ۱۷ اوت، شاه بالاخره از بغداد اعلام کرد که آن دو فرمان را امضا کرده است؛ گرچه آن‌قدر این کار را با تاخیر انجام داده بود که طراحان کودتا نگران بودند که احتمالا دیگر خیلی دیر شده است.
در این نقطه حساس، دکتر مصدق دچار غفلت شد. با توجه به فرار شاه و بازداشت برخی از افسران دخیل در کودتا، دولت تصور کرد خطر رفع شده و بسیاری از نیروهای نظامی مستقر در شهر را فراخواند. آن شب، سیا ترتیب داد تا زاهدی و دیگر عوامل کلیدی ایرانی و افسران ارتش «در کف خودروها و در جیپ‌های دربسته» به محوطه سفارت منتقل شوند تا در «شورای جنگی» که ترتیب داده شده بود، شرکت کنند.
- Meanwhile, Dr. Mossadegh had overreached, playing into the C.I.A.'s hands by dissolving Parliament after the coup. - On the morning of Aug. 17 the shah finally announced from Baghdad that he had signed the decrees -- though he had by now delayed so long that plotters feared it was too late. - At this critical point Dr. Mossadegh let down his guard. Lulled by the shah's departure and the arrests of some officers involved in the coup, the government recalled most troops it had stationed around the city, believing that the danger had passed. - That night the C.I.A. arranged for General Zahedi and other key Iranian agents and army officers to be smuggled into the embassy compound ''in the bottom of cars and in closed jeeps'' for a ''council of war.''
James Risen
آنها در این جلسه تصمیم گرفتند در ۱۹ اوت پاتک را آغاز کنند و روحانی برجسته‌ای از تهران را به شهر مذهبی قم بفرستند تا تلاش کند فتوایی علیه کمونیسم صادر شود. افسران کلیدی ارتش با استفاده از مدارک شناسایی جعلی تهیه‌شده توسط سیا، به پادگان‌های اطراف رفتند تا فرماندهان را برای پیوستن به کودتا متقاعد کنند.
- They agreed to start a counterattack on Aug. 19, sending a leading cleric from Tehran to the holy city of Qum to try to orchestrate a call for a holy war against Communism. - Using travel papers forged by the C.I.A., key army officers went to outlying army garrisons to persuade commanders to join the coup.
James Risen
اما شاه دوباره سیا را ناامید کرد. او روز بعد از بغداد به رم و عملاً به تبعید رفت. روزنامه‌های حامی مصدق اعلام کردند که دودمان پهلوی به پایان رسیده، و کمیته مرکزی حزب توده در بیانیه‌ای، کودتا را حاصل «توطئه‌ای انگلیسی- آمریکایی» توصیف کرد. تظاهرات‌کنندگان مجسمه‌های شاهنشاهی را پایین کشیدند؛ کاری که ۲۶ سال بعد در انقلاب اسلامی هم تکرار شد. ایستگاه سیا در تهران از مقر مرکزی خواستار دستور شد: آیا «عملیات تی‌پی-آژاکس ادامه یابد یا کنار گذاشته شود؟» همچنین در تاریخچه سیا ذکر شده که: «مقر سیا یک روز را در افسردگی و ناامیدی گذراند» و می‌افزاید: «پیامی که شب ۱۸ اوت به تهران ارسال شد، اعلام کرد که عملیات شکست خورده، و اینکه در نبود توصیه‌های قوی خلاف آن، عملیات علیه مصدق باید متوقف شود».
- Once again, the shah disappointed the C.I.A. He left Baghdad for Rome the next day, apparently an exile. Newspapers supporting Dr. Mossadegh reported that the Pahlevi dynasty had come to an end, and a statement from the Communist Party's central committee attributed the coup attempt to ''Anglo-American intrigue.'' Demonstrators ripped down imperial statues -- as they would again 26 years later during the Islamic revolution. - The C.I.A. station cabled headquarters for advice on whether to ''continue with TP-Ajax or withdraw.'' - ''Headquarters spent a day featured by depression and despair,'' the history states, adding, ''The message sent to Tehran on the night of Aug. 18 said that 'the operation has been tried and failed,' and that 'in the absence of strong recommendations to the contrary operations against Mossadegh should be discontinued.' ''
James Risen
موفقیت، سیا و مسکو هر دو غافلگیر شدند
درست زمانی که آمریکایی‌ها آماده عقب‌نشینی بودند، حال‌وهوای خیابان‌های تهران تغییر کرد. صبح روز ۱۹ اوت (۲۸ مرداد)، چندین روزنامه در تهران فرمان‌های شاه که مدت‌ها مورد انتظار بودند را منتشر کردند و گروه‌های طرفدار شاه در خیابان‌ها شکل گرفت.
تاریخچه محرمانه سیا می‌گوید: «آنها فقط به رهبری و هدایت نیاز داشتند»، و عوامل ایرانی سیا آن را فراهم کردند. بدون دریافت هرگونه دستور مشخص، یک روزنامه‌نگار که از مهم‌ترین عوامل ایرانی سیا بود، گروهی را به سمت مجلس هدایت کرد و مردم را تحریک کرد تا دفتر روزنامه‌ای متعلق به وزیر خارجه مصدق را به آتش بکشند. یکی دیگر از عوامل ایرانی سیا نیز جمعیتی را به سمت غارت دفاتر روزنامه‌های طرفدار حزب توده تحریک نمود.
The Success, C.I.A. and Moscow Are Both Surprised -But just as the Americans were ready to quit, the mood on the streets of Tehran shifted. -On the morning of Aug. 19, several Tehran papers published the shah's long-awaited decrees, and soon pro-shah crowds were building in the streets. -''They needed only leadership,'' the secret history says. And Iranian agents of the C.I.A. provided it. Without specific orders, a journalist who was one of the agency's most important Iranian agents led a crowd toward Parliament, inciting people to set fire to the offices of a newspaper owned by Dr. Mossadegh's foreign minister. Another Iranian C.I.A. agent led a crowd to sack the offices of pro-Tudeh papers.
James Risen
طبق گزارش سیا، خبر وقوع اتفاقی به شدت عجیب و شوکه‌کننده، با سرعتی زیاد در سراسر شهر پخش شد.
سیا سعی کرد از این موقعیت بهره‌برداری کند و پیام‌هایی فوری فرستاد که در آن به برادران رشیدیان و دو مأمور کلیدی آمریکایی دستور داده شد: «نیروهای امنیتی را به سمت تظاهرکنندگان سوق دهند».
اما اوضاع حالا بسیار سریع‌تر از آن پیش می‌رفت که سیا بتواند آن را مدیریت کند. یک سرهنگ ارتش ایران که چند روز پیش در توطئه مشارکت داشت، ناگهان با یک تانک در مقابل مجلس ظاهر شد، در حالی که اعضای گارد سلطنتی منحل‌شده نیز با تصاحب چند کامیون، آنها را در خیابان به حرکت درآوردند. بنابر آنچه در تاریخچه محرمانه سیا آمده: «تا ساعت ۱۰:۱۵، کامیون‌هایی مملو از نظامیان طرفدار شاه در همه میدان‌های اصلی حضور داشتند».
- ''The news that something quite startling was happening spread at great speed throughout the city,'' the history states. - The C.I.A. tried to exploit the situation, sending urgent messages that the Rashidian brothers and two key American agents should ''swing the security forces to the side of the demonstrators.'' - But things were now moving far too quickly for the agency to manage. An Iranian Army colonel who had been involved in the plot several days earlier suddenly appeared outside Parliament with a tank, while members of the now-disbanded Imperial Guard seized trucks and drove through the streets. ''By 10:15 there were pro-shah truckloads of military personnel at all the main squares,'' the secret history says.
James Risen
تا ظهر آن روز، جمعیت مستقیماً تحت هدایت چند افسر دخیل در کودتا و برخی از افرادی که تغییر موضع داده بودند قرار گرفت. در عرض یک ساعت، دفتر مرکزی تلگراف سقوط کرد و تلگرام‌هایی به استان‌ها فرستاده شد که خواستار قیام در حمایت از شاه بودند. پس از درگیری کوتاه، مقر پلیس و وزارت خارجه نیز سقوط کردند. رادیو تهران همچنان مهم‌ترین هدف بود. در حالی‌که سرنوشت دولت نامعلوم بود، این رادیو در حال پخش برنامه‌ای درباره قیمت پنبه بود. اما در اوایل بعدازظهر، جمعیتی متشکل از شهروندان، افسران ارتش و پلیس، ایستگاه رادیو را تسخیر کردند. گویندگان طرفدار شاه پشت میکروفن رفتند، موفقیت کودتا را اعلام و فرامین سلطنتی را قرائت کردند. در سفارت آمریکا، مأموران سیا به وجد آمده بودند و کرمیت روزولت، ژنرال زاهدی را از مخفیگاهش بیرون آورد. یکی از افسران ارتش یک تانک پیدا کرد و او را به ایستگاه رادیو رساند، جایی‌که زاهدی برای ملت سخنرانی کرد.
- By noon the crowds began to receive direct leadership from a few officers involved in the plot and some who had switched sides. Within an hour the central telegraph office fell, and telegrams were sent to the provinces urging a pro-shah uprising. After a brief shootout, police headquarters and the Ministry of Foreign Affairs fell as well. - The Tehran radio remained the biggest prize. With the government's fate uncertain, it was broadcasting a program on cotton prices. But by early afternoon a mass of civilians, army officers and policemen overwhelmed it. Pro-shah speakers went on the air, broadcasting the coup's success and reading the royal decrees. - At the embassy, C.I.A. officers were elated, and Mr. Roosevelt got General Zahedi out of hiding. An army officer found a tank and drove him to the radio station, where he spoke to the nation.
James Risen
دکتر مصدق و سایر مقام‌های دولتی دستگیر شدند، در حالی‌که افسران حامی ژنرال زاهدی، «حامیان شناخته‌شده عملیات تی.پی. آجاکس» را در فرماندهی تمام یگان‌های پادگان ارتش در تهران قرار دادند.
اتحاد جماهیر شوروی کاملاً غافلگیر شده بود. حتی زمانی‌که دولت مصدق در حال سقوط بود، رادیو مسکو هنوز در حال پخش گزارشی درباره «شکست ماجراجویی آمریکایی‌ها در ایران» بود. با این حال، ستاد مرکزی سیا هم به اندازه مسکو غافلگیر شده بود. در تاریخچه سیا آمده: زمانی‌که خبر موفقیت کودتا رسید، «بیشتر شبیه یک شوخی تلخ به نظر می‌رسید، با توجه به ناامیدی شدیدی که از روز قبل همچنان باقی مانده بود».
- Dr. Mossadegh and other government officials were rounded up, while officers supporting General Zahedi placed ''known supporters of TP-Ajax'' in command of all units of the Tehran garrison. - The Soviet Union was caught completely off-guard. Even as the Mossadegh government was falling, the Moscow radio was broadcasting a story on ''the failure of the American adventure in Iran.'' - But C.I.A. headquarters was as surprised as Moscow. When news of the coup's success arrived, it ''seemed to be a bad joke, in view of the depression that still hung on from the day before,'' the history says.
James Risen
در طول روز، واشینگتن بیشتر اطلاعات خود را از خبرگزاری‌ها دریافت می‌کرد و فقط دو پیام از ایستگاه محلی دریافت کرد. بنابر مفاد گزارش سیا، روزولت بعداً گفته که اگر وضعیت را برای ستاد شرح می‌داد، «لندن و واشنگتن فکر می‌کردند که دیوانه شده‌ایم و دستور توقف فوری عملیات را می‌دادند». با این حال، سیا در داخل دولت، تمام اعتبار عملیات را به خود نسبت داد. در سال بعد، این سازمان دولت گواتمالا را نیز سرنگون کرد و این باور ایجاد شد که سیا می‌تواند در هر نقطه‌ای از جهان دولت‌ها را ساقط کند. (عملیات سیا) در ایران نشان داد که پروژه پادشاه‌سازی در جهان سوم می‌تواند بسیار گیج‌کننده و پیچیده باشد. تاریخچه محرمانه سیا درباره ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ می‌گوید: «این روزی بود که هیچ وقت نباید تمام می‌شد»، «چراکه با خود حسی از هیجان، رضایت و سرخوشی به همراه داشت که بعید است هیچ روز دیگری بتواند با آن رقابت کند».
- Throughout the day, Washington got most of its information from news agencies, receiving only two cablegrams from the station. Mr. Roosevelt later explained that if he had told headquarters what was going on, ''London and Washington would have thought they were crazy and told them to stop immediately,'' the history states. - Still, the C.I.A. took full credit inside the government. The following year it overthrew the government of Guatemala, and a myth developed that the agency could topple governments anywhere in the world. - Iran proved that third world king-making could be heady. - ''It was a day that should never have ended,'' the C.I.A.'s secret history said, describing Aug. 19, 1953. ''For it carried with it such a sense of excitement, of satisfaction and of jubilation that it is doubtful whether any other can come up to it.''
James Risen
جاسوس جنتلمن در رأس عملیات
دونالد ویلبر، که طراح کودتا در ایران و نویسنده تاریخچه محرمانه آن بود، از افسران نسل قدیم سیا محسوب می‌شد؛ او فارغ‌التحصیل پرینستون و متخصص معماری خاورمیانه بود که دقیقاً در قالب یک «جاسوس اصیل» می‌گنجید.
سال‌ها سفر در میان مناطق مربوط به معماری خاورمیانه‌ای، به او پوشش ایده‌آلی برای یک زندگی مخفی داده بود. تا سال ۱۹۵۳، او انتخابی بدیهی برای طراحی این عملیات بود.
کودتای (28 مرداد) اوج دوران جاسوسی او بود. هرچند بعدها در دانشگاه نیز به موفقیت‌هایی رسید، اما کار نیمه‌وقت در سیا برایش یک نقطه ضعف به حساب می‌آمد.
دکتر ویلبر درباره عملیات کودتا در ایران نوشته است: «هرگز تقاضای ارتقاء نکردم و تنها یک‌بار، آن‌هم پس از پایان عملیات آجاکس، ترفیع گرفتم». در آخرین روز کاری، «یک منشی جوان من را تا لابی همراهی کرد، کارت شناسایی‌ام را به او تحویل دادم و از ساختمان خارج شدم. این برخورد تا مدتی آزرده‌ام کرد. من واقعاً لیاقت دریافت آن جایزه یادبود (جا‌قلمی) را داشتم».
و البته در نهایت او در سال ۱۹۹۷ در سن ۸۹ سالگی درگذشت.
- ''I never requested promotion, and was given only one, after the conclusion of Ajax,'' Dr. Wilber wrote of the Iran operation.
- On his last day, ''I was ushered down to the lobby by a young secretary, turned over my badge to her and left.'' He added, ''This treatment rankled for some time. I did deserve the paperweight.''
- He died in 1997 at 89.
James Risen
